Ομιλία που διοργανώθηκε από την ΕΜΣτΕ την 23η Ιουνίου 2010
Εισαγωγή
Η “Θεωρητική Ελευθεροτεκτονική”, όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα στον Αγγλόφωνο
κόσμο, δημιουργήθηκε από ανθρώπους του Διαφωτισμού στο Λονδίνο κατά τις πρώτες
δεκαετίες του 18ου αιώνα. Αυτό που υπήρχε ενωρίτερα δεν ήταν η “Ελευθεροτεκτονική” που
ασκείται στον Αγγλόφωνο κόσμο από τα μέσα του 18ου αιώνα και εντεύθεν.
Η Αγγλική Θεωρητική Ελευθεροτεκτονική όπως εφαρμόζεται σήμερα ήταν εν πολλοίς προϊόν
του τρόπου σκέψεως του Διαφωτισμού, όπως αυτός ενσωματώθηκε σε πολύπλοκες μορφές –
για παράδειγμα στο έργο του William Preston Syllabuses or Lectures (Κατάλογοι Γνωστικών
Αντικειμένων ή Διαλέξεις-Διδασκαλίες)–, όπου γίνεται αναλυτική επεξεργασία του
συμβολισμού και ημι-ιστορικών θεμάτων σε μια πλήρως ενοποιημένη και εξόχως δομημένη
μορφή. Τα διάφορα στοιχεία που αποτελούν αυτό που σήμερα ονομάζεται
“Ελευθεροτεκτονική” συνδυάστηκαν στις αρχές του 18ου αιώνα. Την εποχή αυτή, στο Λονδίνο
επινοήθηκε για πρώτη φορά η κατάλληλη μορφή που έδωσε στα επί μέρους αυτά στοιχεία το
μέσον για να εκφρασθούν σε ολόκληρο το έθνος. Υπάρχουν ουσιώδη χαρακτηριστικά της
“Ελευθεροτεκτονικής”, τα οποία μπόρεσαν να συνδυασθούν μόνο στις αρχές του 18ου αιώνα.
Πιθανόν να υπήρχαν μεμονωμένα πρίν ιδρυθεί η πρώτη Μεγάλη Στοά το 1717, όμως μόνον
αφού δημιουργήθηκε το εθνικό οργανωτικό πλαίσιο και υπήρξαν άνθρωποι που
ενεργοποιήθηκαν μέσα σε αυτό υπήρξαν οι ευκαιρίες και τα μέσα για να αποδώσει αυτή η
εκλεκτική διαδικασία.
Η εγκυκλοπαιδική προσέγγιση του Preston παρήγαγε ένα καλά επεξεργασμένο σχέδιο που
περιέχει μερικές αρκετά προηγμένες ιδέες. Μπορούμε να εντοπίσουμε τα ακόλουθα θέματα
που είναι τυπικά του Αγγλικού Διαφωτισμού:
η ίδια ορολογία που χρησιμοποιείται για την αναφορά στον Θεό (π.χ. Μέγας
Αρχιτέκτων του Σύμπαντος ή ιδίως Μέγας Γεωμέτρης του Σύμπαντος [επισημάνσεις του
συντάκτου]).
- επαναλαμβανόμενες εικόνες του Θεού, όχι ως απόμακρης αυτοτελούς και αυτόνομης
Καρτεσιανής «Πρώτης Αρχής», αλλά ως κάποιου ο οποίος παρεμβαίνει ευεργετικώς και
διεθύνει τις ανθρώπινες υποθέσεις σύμφωνα πάντα με τους δικούς Του νόμους.
πολλαπλασιαζόμενες εικόνες του σύμπαντος ως ενός είδους ουράνιου μηχανισμού, που
λειτουργεί αιωνίως σύμφωνα με θεϊκά προσδιορισμένες αρχές και ανεξάρτητα από την
ανθρώπινη ύπαρξη.
- επαναλαμβανόμενη έμφαση στην μέτρηση και την ποσοτικοποίηση· στη Γεωμετρία·
στις μαθηματικές ιδέες του μεγέθους και της προεκτάσεως (από τα σημεία στη γραμμή, από
εκεί στα επίπεδα σχήματα και τελικά στα στερεά)· στην άλγεβρα, τις κωνικές τομές, τις
σφαιρικές επιφάνειες και τη μηχανική των σωμάτων· στο απόλυτο και σχετικό βάρος των
σωμάτων· στους ασυμπτωτικούς χώρους και τις θεωρίες της αναλογικότητος.
εμμονή στην συμμετρία και τους συνδυασμούς, ιδιαιτέρως με τις τριάδες οι οποίες
διαρκώς πολλαπλασιάζονται, ειδικώς στην Διάλεξη του Πρώτου Βαθμού.
- η υπεραισιόδοξη θεωρία για την δυνατότητα τελειοποιήσεως της ανθρωπίνης φύσεως,
ιδιαιτέρως δημοφιλής ιδέα στην Αυγουστιανή φιλολογία.
- η ουμανιστική θεωρία για την ομογενή ανθρώπινη φύση, η οποία συνδυάζεται με αυτό
που τότε οι Αδελφοί πίστευαν χωρίς αμφιβολία ότι είναι η “παγκοσμιοποιημένη” και
“αποσκοπούσα στην παγκοσμιοποίηση” αποστολή της Ελευθεροτεκτονικής σε όλο τον γνωστό
κόσμο
- η θεωρία ότι η τήρηση των ηθικών κανόνων, την οποία έβλεπαν σαν μια ηθική
μηχανική, οδηγεί σε εσωτερική αλλά και διαπροσωπική αρμονία –ένας συγχρονισμός που
τελικά θα αντικατοπτρίσει την αρμονία των ουρανών
- η επίσης αισιόδοξη θεωρία ότι οι Ελευθεροτέκτονες θα μπορέσουν να ζήσουν αυτήν
την ουτοπία μέσω της συνδέσεως των Στοών των.
- η έμφαση στην ιδέα ότι ο Ελευθεροτέκτων είναι εξ ενστίκτου αγαθός ή καλής φύσεως
άνδρας, άλλο ένα ιδιαίτερα δημοφιλές θέμα στην Αγγλική φιλολογία του 18ου αιώνα
παρατεινόμενη έμφαση σε κώδικες, κρυπτογράφηση και τυπολογία –επίσης έντονες
εμμονές μεταξύ των διανοουμένων από τα μέσα του 17ου αιώνα όταν οι κώδικες και η
αποκωδικοποίηση μπορούσαν να στοιχίσουν ζωές, και η τυπολογία ήταν ο προτιμώμενος
τρόπος της εξηγήσεως της Βίβλου
Αυτά τα θέματα είχαν αναδειχθεί μεμονωμένως και παλαιότερα, αλλά το πρώτο μισό του 18ου
αιώνα ενοποιήθηκαν τελικώς για να προσφέρουν την ποικιλία υλικού από την οποία ο Preston
και οι συνεργάτες του μπόρεσαν να αντλήσουν.
Όσον αφορά στον Πρώτο Βαθμό, για παράδειγμα, είχε υπάρξει μία καλά ιεραρχημένη
διεύρυνση του βασικού υλικού που αφορά στις πραγματικές διαδικασίες για την Εισδοχή νέου
υποψηφίου. Οι λεπτομέρειες για την ίδια την τελετή περιέχονται σε δύο πλήρως
επεξεργασμένους Τομείς, ΙΙ και ΙΙΙ. Ο πρώτος αποτελείται από έξι άρθρα που περιλαμβάνουν
σύνολο εβδομήντα-εννέα ερωτήσεων και απαντήσεων και ο δεύτερος αποτελείται από πέντε
άρθρα που περιλαμβάνουν εξήντα-δύο ερωτήσεις και απαντήσεις. Οι αναμενόμενες
απαντήσεις ποικίλουν από τρεις ή τέσσερις λέξεις μέχρι εκτεταμένες παραγράφους
λεπτομερών επεξηγήσεων.
Μία ακόμη μεγαλύτερη διεύρυνση έγινε στην Διδασκαλία του Δευτέρου Βαθμού. Η
Διδασκαλία του Τρίτου Βαθμού περιέχει μεγάλες ποσότητες τελείως νέου υλικού,
συμπεριλαμβανομένου ενός πλήθους λεπτομερειών που αναφέρονται στον Χιραμικό μύθο και
καθ’ όλη την διάρκεια της Διδασκαλίας παρέχονται εκτεταμένες τυπολογικές και ηθικολογικές
ερμηνείες, ακόμη και της ελαχίστης λεπτομέρειας. Ο Τρίτος Βαθμός είχε, την εποχή του
Preston, καταστεί πλήρως ενσωματωμένο στοιχείο ενός συστήματος τριών βαθμών, το οποίο
είχε γίνει ευρέως αποδεκτό – τουλάχιστον στην Αγγλία.
Ένα ιδιαιτέρως αξιοπρόσεκτο χαρακτηριστικό του σχεδίου του Preston είναι η εμφανής
συνοχή ενός πλήρως ολοκληρωμένου “πακέτου” με αλληλοδιαδοχικές ερωτήσεις και συχνά
καλοδουλεμένες τριπλές απαντήσεις που απαριθμούνται προσεκτικά. Η άμεση εντύπωση που
προκαλείται είναι ότι οι προσφερόμενες ερμηνείες είναι λογικές, κατασταλαγμένες και
πλήρεις. Αυτό ίσως είναι συνέπεια μιας επίμονης ανάγκης να μεταδώσουν την εντύπωση μιας
εκλογικευμένης εξουσίας. Όλες οι ερωτήσεις απαντώνται και θεωρούνται ως επιδεκτικές
απάντησης. Το δομημένο σχέδιο εμφανίζεται εγκυκλοπαιδικό ως προς την διάταξη και την
γλώσσα. Προχωρεί χωρίς ενδοιασμό, αιτιολόγηση ή όποια άλλη αβεβαιότητα του σύγχρονου
σχετικισμού. Περιστασιακώς το λεξιλόγιο και η συντακτική δομή μπορεί να φανούν παρόμοια
με πολλά άλλα ηθικοπλαστικά κείμενα του μέσου του 18ου αιώνα έτσι ώστε, χωρίς καν να
αναφέρεται η χρονολογία σύνταξής τους, οι διορατικοί αναγνώστες μπορούν εύλογα να
συμπεράνουν περίπου την χρονολογία τους. Όντως, ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά είναι η
εξαιρετικά εμφανής εσωτερική δομή– η γλωσσική αρχιτεκτονική – κάτι που ιδιαίτερα οι
Tέκτονες θα βρουν ελκυστικό και πειστικό λόγω της νοσταλγικής αντίληψης περί της
μεσαιωνικής τους “χειρωνακτικής” καταγωγής.
Άλλο ένα καίριο χαρακτηριστικό του σχεδίου είναι ο πλήρης εκλεκτικισμός του. Υπάρχουν
πολλές αναφορές στην Aστρονομία που εκφράζουν μία μηχανοκρατική άποψη του σύμπαντος,
άποψη που σχεδόν σίγουρα προέρχεται από το πολύ διαδεδομένο “Νευτώνειο” πνεύμα.
Υπάρχουν επίσης αναφορές σε αρχαιότητες, ειδικότερα σε βιβλικά ιερά κτήρια όπως τον Ναό
των Ιεροσολύμων, οι οποίες συγχρονίζονται με την ψύχωση του 18ου αιώνα για τις κλασικές
Μεσογειακές και Μεσανατολικές περιοχές. Υπάρχουν εκτεταμένα εδάφια που παρέχουν
ευρείες ερμηνείες των Πέντε Πλατωνικών Σωμάτων, της Πυθαγόρειου Τετρακτύος, του
συμβολισμού του El Shaddai στο Μέσο Δώμα του Ναού και των πέντε βασικών στοιχείων του
σύμπαντος. Υπάρχει ακόμη εκτεταμένη πραγματεία αριθμολογίας, χρησιμοποιώντας γνωστές
Καβαλιστικές τεχνικές ερμηνείας περί της σημασίας του αρχαίου ελληνικού συμβολικού
ονόματος ABRAXAS.
Επιπλέον, υπάρχει έντονη αυτοπεποίθηση σε κάθε σχεδόν κεφάλαιο των Διαλέξεων,
πεποίθηση που ταιριάζει με την τέχνη, την μουσική και ακόμη με την διαμόρφωση των κήπων,
η οποία την ταυτίζει με την τυποποίηση του 18ου αιώνα.
Το σχέδιο αυτό ήταν δημιούργημα ανθρώπων, το ευρύτερο όραμα ζωής των οποίων ήταν
καθαρά επεκτατικό. Διαβάζεται σαν κάποιο είδος προσεκτικά ταξινομημένου καταλόγου, σαν
αυτούς που άρχισαν να συντάσσουν οι βοτανολόγοι του 18ου αιώνα στις ολοένα ευρύτερες
εξερευνήσεις τους σε ολόκληρο τον γνωστό κόσμο. Η ταξινόμηση κόβει την ανάσα με την
πληρότητά της. Δίνει την αίσθηση ακόμη και σε σύγχρονους αναγνώστες ότι όντως δεν
υπάρχει τίποτα περαιτέρω να λεχθεί σε απάντηση της φαινομενικά απλής ερώτησης: «Τί είναι
η Ελευθεροτεκτονική ;»
Αυτό απέχει πολύ από την οικοδόμηση των λιθοδόμων του μεσαίωνα. Αλλά πώς ο Preston και
οι σύγχρονοί του κάνουν αυτό το εννοιολογικό άλμα και πραγματοποιούν μια προφανή
διεύρυνση της σχετικά πρωτόγονης ιδεολογίας που υπήρχε ως τότε και που έπρεπε να ενταχθεί
στο πλήρες σχέδιο που παρέδωσαν στον υπόλοιπο τεκτονικό κόσμο στα τελευταίο ήμισυ του
18ου αιώνα;
Το να ακολουθήσει κανείς τις ενδείξεις προγενέστερων φιλολογικών έργων (stema) είναι
συνήθως δύσκολη, αν όχι άκαρπη επιδίωξη. Οι ιδεολογικές επιδράσεις σπανίως είναι άμεσες
και ξεκάθαρες και το καλλίτερο που μπορεί κανείς να κάνει είναι να διαχωρίσει τους μη
αναγκαίους ή αιτιώδεις συσχετισμούς. Θα ήταν λοιπόν εσφαλμένο να περιμένουμε να βρούμε
επί λέξει παραλληλισμούς ανάμεσα στα πολλά “Νευτώνεια” κείμενα που δημοσιεύθηκαν τις
πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα και το σχέδιο του Preston. Η παρούσα ανάλυση απλώς
προσπαθεί να σκιαγραφήσει το περίγραμμα της νοοτροπίας των πρώτων ενθουσιωδών
λονδρέζικων Στοών τον 18ο αιώνα και να επισημάνει μερικές από τις μεταξύ τους σχέσεις και
τις ιδεοληψίες που υπήρχαν ταυτόχρονα σε διάφορα επίπεδα: δηλαδή, το περιβάλλον μέσα στο
οποίο ο Preston και οι δώδεκα ενθουσιώδεις συνεργάτες του λειτουργούσαν.
Η ‘Λέσχη Καμπαλά’ του Dr John ByromΚάποια στιγμή εμγανίστηκε μια λέσχη που συγκεντρωνόταν γύρω από τον John Byrom ο
οποίος προερχόταν από το Manchester στη βορειοδυτική Αγγλία και μορφώθηκε στο
Πανεπιστήμιο του Cambridge. Απολάμβανε μια γοητευτική ζωή ως καλοντυμένο και με καλές
διασυνδέσεις κοινωνικό άτομο του Γεωργιανού Λονδίνου. Ήταν Ελευθεροτέκτων, μέλος από
το 1725 περίπου της καλούμενης ¨Γαλλικής Στοάς¨ του Λονδίνου (αρ. 44 το 1729). Παρότι
ουδέποτε εξελέγη από τους αδελφούς του Αξιωματικός της Στοάς, το συνεχές ενδιαφέρον του
Byrom για τεκτονικά θέματα είναι φανερό από αρκετές αναφορές στα δημοσιευμένα
ημερολόγια και τους στίχους του.
Ο Byrom ήταν κρυψίνους, μερικοί μπορούν να ισχυρισθούν και διπλοπρόσωπος και αν οι
Ιακωβιτικές του δραστηριότητες ήταν επικίνδυνες, έπρεπε να είναι προσεκτικός σε ωρισμένες
συνδιαλλαγές του. Ως εκ τούτου πολλά έχουν λεχθεί για την συμμετοχή του από το 1725
περίπου σε ένα πιθανόν μυστηριώδες σύνολο διανοουμένων που απεκλήθη “Λέσχη Καμπαλά”.
Όμως δεν την δημιούργησε ο ίδιος. Υπήρχε πριν το 1724 διότι υπάρχουν αναφορές στο
ημερολόγιό του για συναντήσεις στην αρχή του 1724, και αργότερα αναφέρει ότι έπρεπε να
συντάξει “ένα κομμάτι” για την “Λέσχη Καμπαλά” το 1725.
Σκόρπιες αναφορές στα ημερολόγιά του, επιτρέπουν την ανασύνθεση του καταλόγου μελών
του μυστηριώδους ομίλου. Ο κατάλογος αυτός δίνει κάποια ιδέα για το ποιοί ήταν και ποια
θέματα κρατούσαν αυτούς τους ανθρώπους σε συζητήσεις για αρκετές δεκαετίες. Το 2004
τακτοποίησα αυτά τα στοιχεία.
Αυτή η “Λέσχη Καμπαλά” συνεδρίαζε ανά δεκαπενθήμερο, βράδυ Τρίτης, στον “Ήλιο” ένα
γνωστό πανδοχείο στη νότια πλευρά της αυλής της εκκλησίας του Αγίου Παύλου όπου είχε
αρχίσει να συνεδριάζει και η Στοά, η οποία σήμερα είναι γνωστή ως “Υδρόγειος, αρ. 23”.
Για κάποιο διάστημα στα τέλη της δεκαετίας του 1720, η “Λέσχη Καμπαλά” μετέφερε την
έδρα της στο King’s Head (κεφάλι του Βασιλιά) στο Holborn. Στα μέσα της δεκαετίας του
1730 είχε μεταφερθεί στο Anchor and Baptist’s Head (η Άγκυρα και η Κεφαλή του Βαπτιστή)
στην Chancery Lane, που ήταν μια ταβέρνα την οποία επίσης χρησιμοποιούσαν Τεκτονικές
Στοές την εποχή εκείνη. Το ημερολόγιο του Byrom περιέχει πολλές αναφορές για τακτικές
συνεδριάσεις και από αυτές μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η “Λέσχη Καμπαλά” του Ήλιου
ήταν κάτι περισσότερο από μια ανεπίσημη παρέα φίλων που μαζευόταν σε ένα δημοφιλές
πανδοχείο για να κουτσομπολέψουν. Μπορούμε και να ταξινομήσουμε το είδος θεμάτων που
συζητούσαν οι κύριοι αυτοί. Δειγματοληπτικός κατάλογος υπάρχει σαν παράρτημα στο πλήρες
κείμενο της διαλέξεώς μου.
Αυτή η “Λέσχη Καμπαλά” αποτελεί ακόμα ένα καλό παράδειγμα ενός αυτο-επιλεγόμενου
συνόλου ανθρώπων του Διαφωτισμού “εν δράσει” οι οποίοι ψυχαγωγούνται (σε μια εποχή
όπου η “ψυχαγωγία” δεν έχει την ελαφρώς υποτιμητική έννοια της ανόητης ευθυμίας) με
σοβαρά θέματα διαφόρων ειδών. Οι συζητήσεις τους επεκτείνονταν σε ευρύτατο πεδίο και
προφανώς αποδείχθηκαν αρκετά ενδιαφέρουσες, ώστε Ελευθεροτέκτονες σαν τον Byrom και
τον Folkes να συμμετέχουν σε αυτές για αρκετές δεκαετίες. Μια συζήτηση με τεκτονικό
ενδιαφέρον έγινε την 1η Ιουλίου 1729, στην οποία μετέσχε και ο ίδιος ο σπουδαίος
Desaguliers. Το εύρος των θεμάτων που απασχόλησε τα μέλη την ημέρα εκείνη είναι
αξιοπρόσεκτο.
Το φάσμα ενδιαφερόντων της ομάδας του Byrom είναι απλά εντυπωσιακό. Η επιστήμη
φαίνεται ότι κυριαρχούσε στη ζωή τους και παρ’ ό,τι λίγα μόνο από τα μέλη απέκτησαν φήμη
κατά την διάρκεια της ζωής τους, ορισμένοι από αυτούς, συμπεριλαμβανομένων και κάποιων
Ελευθεροτεκτόνων, είναι αξιοσημείωτοι. Συλλογικά πάντως είναι το είδος των διανοουμένων
με τους οποίους ο Byrom συναναστρεφόταν σχεδόν σε εβδομαδιαία βάση κατά την περίοδο
1724-1746. Όχι μόνο διάβαζαν και συζητούσαν τα τελευταία βιβλία, αλλά ορισμένοι από
αυτούς έγραφαν και δικά τους. Υπήρχαν ορισμένοι οι οποίοι είχαν αποκτήσει διεθνή φήμη στο
αντικείμενο το οποίο είχαν επιλέξει κι έτσι είχαν ευρύτερη κοινωνική επιρροή.
Χρησιμοποιώντας τις καταγραφές στο ημερολόγιο του Byrom και τα παλιότερα διαθέσιμα
αρχεία της Μεγάλης Στοάς, κατέστη δυνατόν να αποδείξω τελικά ότι η ομάδα περιλάμβανε
μέχρι 14 ελευθεροτέκτονες, περιλαμβανομένου και του ίδιου του Byrom, μέλη 10
διαφορετικών στοών. Οι επιρροές τις οποίες αυτές οι συζητήσεις είχαν στις ιδέες και την
ιδεολογική ανάπτυξη αυτών των ελευθεροτεκτόνων σίγουρα θα είχαν διασπαρεί μέσω αυτών
ευρέως στις στοές.
Αυτή η λέσχη ήταν μόνο μια από τις πολλές τέτοιες εταιρείες στο Λονδίνο και τα περίχωρα
που έχουν λεπτομερώς περιγραφεί το 2002 από τον καθηγητή Peter Clark. Ορισμένες από
αυτές συνεδρίαζαν κανονικά με Βιβλία Πρακτικών και λογαριασμούς Θησαυροφύλακα (όπως
ήταν η παρέα του Byrom). Συζητούσαν ένα ευρύ φάσμα αντικρουόμενων και επιστημονικών
θεμάτων. Άλλες ήσαν αρχαιόφιλες στα ενδιαφέροντα και τα μέλη τους. Όλες ήταν
κοσμοπολίτικες και ενεργητικές. Οι ενοποιητικοί και εξισωτικοί παράγοντες που τους ένωναν
και ταυτόχρονα διήγειραν το ενδιαφέρον των μελών κατά τη διάρκεια των ετών, ήταν διττοί:
Η ευφράδεια των συζητήσεων, η ιδέα ότι η αμερόληπτη και ενημερωμένη
αντιμετώπιση σχεδόν κάθε θέματος ήταν άξια προσοχής. Ότι οποιοσδήποτε είχε αρκετό
μυαλό και ικανότητα να εκφράζεται δημόσια μπορούσε να συμμετέχει.
Η έντονη έξαψη της πραγματοποιήσεως ή της αναφοράς νέων ανακαλύψεων.
Όμως, οι περισσότερες από αυτές ήταν εφήμερες και δεν διήρκεσαν πολύ. Δύο ήταν οι κύριοι
λόγοι για αυτό και γιατί η Θεωρητική Ελευθεροτεκτονική, όπως εκφράστηκε από τη Μεγάλη
Στοά κατάφερε να επιζήσει.
Πρώτον, καμία από αυτές –αντίθετα με τη Μεγάλη Στοά– δεν ισχυριζόταν ότι αντιπροσωπεύει
ολόκληρη την Αγγλία. Κατά το πλείστον ήταν μικρά τοπικά σώματα. Δεύτερον, αντίθετα με τη
Μεγάλη Στοά και αργότερα τις Στοές των Επαρχιών, καθώς σταδιακά κατά τον 18ο αιώνα
προόδευαν, δεν απέκτησαν αριστοκρατική κι αργότερα βασιλική προστασία στα ύψιστα
επίπεδα. Η Ελευθεροτεκτονική κατέληξε να είναι σταθερά ενσωματωμένη στα ανώτερα
επίπεδα της κοινωνικής δομής της Αγλλίας.
Διαβάζοντας τις αναφορές του Byrom για τις συναντήσεις αυτές, βρίσκουμε ένα ενθουσιασμό
που μας αρέσει, μια ισχυρή αίσθηση σκοπού και κατεύθυνσης, μια οξεία συναίσθηση ότι η
επιστήμη ήταν όχι μόνο το κλειδί που θα ξεκλείδωνε τα μεγάλα μυστικά του σύμπαντος, αλλά
επίσης το μέσον για τη βελτίωση της ανθρώπινης υπάρξεως σε πρακτικό επίπεδο.
Σχεδόν ο,τιδήποτε έχει γραφεί σχετικώς με τις κοινωνικές και πνευματικές επιδιώξεις που
υποστηρίχθηκαν από αυτή τη μορφή συντροφικής ζωής – μια μορφή κοινωνικής
συναναστροφής που ίσχυε σχεδόν αποκλειστικά στα κύρια αστικά κέντρα της Βρεττανίας του
18ου αιώνα – επιβεβαιώνει αυτή την υπόθεση. Αυτό που είναι περισσότερο ενδιαφέρον πάντως
σχετικά με το σχέδιο του Preston, είναι ότι αυτός και οι συνεργάτες του συγγραφείς πρέπει να
το γνώριζαν, διότι αυτό το είδος επιστημονικών συζητήσεων διεξαγόταν τουλάχιστον σε
κάποιες από τις λονδρέζικες στοές της ίδιας εποχής.
Διανοητική εμπειρία στη Στοά Τhe Old King’s Arms
Είναι ευρέως γνωστό ότι στην διάσημη αυτή αρχαία Στοά οι συζητήσεις επί μη τεκτονικών
θεμάτων αποτελούσαν μέρος των Εργασιών. Και υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι τουλάχιστον
σε ορισμένες Στοές τα τυπικά διεξήγοντο σε διαφορετικό χώρο, μακριά από όσους Αδελφούς
ενδιαφέρονταν περισσότερο για τις διαλέξεις και τις συζητήσεις, παρά για τις τελετές.
Φαίνεται να υπάρχουν διάφορα αποδεικτικά στοιχεία ότι οι Ελευθεροτέκτονες σε αρκετές
Αγγλικές Στοές, όχι μόνο στο Λονδίνο, φρόντιζαν ενεργά για την “πνευματική τους
βελτίωση”. Για παράδειγμα, υπήρξαν διαλέξεις με θέματα ιατρικά και αστρονομίας σε Στοές
του Bristol, και συζητήσεις επάνω στις τελευταίες μεθόδους ανανήψεως σε Στοές του
Maidstone.
Στη Λονδρέζικη Στοά που είναι τώρα γνωστή ως “Τhe Old King’s Arms, αρ. 28” εξετάζοντας
δειγματοληπτικά μια δεκαετία (6 Αυγoύστου 1733 – 4 Ιανουαρίου 1743) οι Αδελφοί
παρακολούθησαν τριάντα έξι επιδείξεις και διαλέξεις και συμμετείχαν στη συζήτηση που
ακολούθησε. Τα θέματα ήταν:
Θέμα Αριθμός διαλέξεων
Φυσιολογία και πρακτικές ανατομίας 7
Επιστημονικά φαινόμενα ή τεχνικές 7
Ηθικές θεωρίες / “αρετές” 6
Αρχιτεκτονική 5
Βιομηχανικές διαδικασίες 3
Μηχανικές εφευρέσεις και συσκευές 3
Τέχνη 2
Ιστορία 1
Τεκτονική ένδυσις 1
Μαθηματικά 1
Η συχνότητα αυτών των συζητήσεων και το γεγονός ότι συνεχίσθηκαν για αρκετές δεκαετίες
δείχνει κάτι για το χαρακτήρα και το διανοητικό υπόβαθρο αυτών των Ελευθεροτεκτόνων.
Λέει επίσης κάτι σχετικά με το τί θεωρούσαν ως την νόμιμη δραστηριότητα της Στοάς τους. Η
ποικιλία των θεμάτων είναι αποκαλυπτική. Για μια ακόμα φορά δείχνει Λονδρέζους του
Διαφωτισμού “εν δράσει”, να ενδιαφέρονται για την πρακτική εφαρμογή των επιστημονικών
θεωριών και για την πρακτική βάση των ηθικών θεωριών. Το όραμά τους ήταν καθαρά και
σταθερά ριζωμένο σε αυτόν τον κόσμο όμως δεν ήταν καθόλου περιορισμένο ή εσωστρεφές.
Αυτό δεν είναι περίεργο αν αναλογισθούμε ότι η Στοά αυτή είχε την εποχή εκείνη τρία μέλη
της Βασιλικής Εταιρείας και τρείς αριστοκράτες μεταξύ των ενεργών μελών. Ενδεικτικός
κατάλογος των ποικίλων θεμάτων που συζητήθηκαν περιέχεται σε παράρτημα της Διαλέξεως.
Την 21η Φεβρουαρίου 1736/7, το Βιβλίο Πρακτικών της Στοάς αναφέρει με υπερηφάνεια ότι
«υπάρχουν πολλοί άξιοι Αδελφοί, ιδιαίτερα ικανοί να ψυχαγωγήσουν τη Στοά με μια διάλεξη
…». Παρ’ όλα αυτά υπήρξαν αρκετές περιπτώσεις ματαιώσεως προγραμματισμένων
διαλέξεων (π.χ. 5 Αυγούστου 1735, 2 Φεβρουαρίου 1742/3). Αυτό ενόχλησε έντονα τους
Αδελφούς που είχαν προσέλθει, ώστε η Στοά αναγκάσθηκε να καταφύγει σε λύσεις ανάγκης.
Για παράδειγμα έγιναν συνδρομητές στην πιο πρόσφατη μετάφραση από τον Isaac Ware του
έργου του Palladio De Architectura που άρχισε να δημοσιεύεται τμηματικά το 1738. Αυτό
έγινε με σκοπό «οι Αδελφοί να έχουν τα μέσα να βελτιωθούν στο επάγγελμά των
αναγιγνώσκοντες με την άνεσή των τον θαυμάσιο αυτό συγγραφέα».
Την 16η Ιουνίου 1737, η Στοά ενέκρινε τροποποίηση του άρθρου 8 του Εσωτερικού της
Κανονισμού που αφορούσε στις διαλέξεις, με την προσθήκη ότι «τμήμα της Αρχιτεκτονικής του
Andrea Palladio μπορεί να αναγιγνώσκεται κατά την κρίσιν του Σεβασμίου». Η αγορά του
έργου ολοκληρώθηκε την 3η Δεκεμβρίου 1739 και ο Isaac Ware παρουσίασε τους ειδικά
βιβλιοδετημένους τόμους στην Στοά την 7η Ιανουαρίου 1740. Το Βιβλίο Πρακτικών αναφέρει
ότι τα αντίγραφα πρέπει να τοποθετηθούν ασφαλώς στον ειδικό χώρο φύλαξης του Σωματείου
(2 Μαίου 1737). Μήπως ήταν η απαρχή μιάς στοιχειώδους βιβλιοθήκης ; Μπαίνουμε στον
πειρασμό να κάνουμε αυτή την υπόθεση καθώς η Στοά είχε ήδη αποφασίσει την 5η Νοεμβρίου
1733 να αγοράσει την Εισαγωγή στις Αρχές της Αρχιτεκτονικής του Le Clerk.
Η άλλη λύση ανάγκης ήταν να χρησιμοποιηθεί η έντυπη Προσφώνηση του Αδ. Martin Clare
(1735), η οποία είχε τύχει ευρείας αποδοχής σε ολόκληρη την Αγγλική Δικαιοδοσία. Την 6η
Σεπτεμβρίου 1736 προτάθηκε και εγκρίθηκε ένα νέο άρθρο (αρ. 17) του Εσωτερικού
Κανονισμού που προέβλεπε ότι «η Προσφώνηση θα αναγιγνώσκεται κατ’ έτος εις την πρώτην
συνεδρίαν μετά την Lady Day.» (δηλ. την 12η Μαρτίου). Είναι πάντως φανερό από
μεταγενέστερες εγγραφές στο Βιβλίο Πρακτικών, ότι η Στοά αντιμετώπιζε προβλήματα στην
εύρεση ομιλητών, καθώς η Προσφώνηση ανεγνώσθη σε οκτώ διαφορετικές συνεδρίες.
Υπήρξαν τουλάχιστον δύο ειδικές συζητήσεις που δείχνουν τυπικό για τον 18ο αιώνα
πραγματισμό. Κατά την πρώτη (2 Δεκεμβρίου 1734) ο Αδ. Nathaniel Adams έθεσε το ειδικό
ερώτημα:
Κατά πόσον ένας εγκληματίας που εκτελείται με πυροβολισμό αντιλαμβάνεται την
εκπυρσοκρότηση του όπλου που προκάλεσε το θάνατό του ;
Μετά από αρκετή συζήτηση,
Αποφασίσθηκε ότι η απάντηση είναι καταφατική, εκτός εάν ο νωτιαίος μυελός όπου
συγκεντρώνονται τα νεύρα ολοκλήρου του οργανισμού κατακερματισθεί από την σφαίρα.
Ελευθεροτέκτονες συζητούν ήρεμα τις λεπτομέρειες δημοσίων (στρατιωτικών ;) εκτελέσεων.
Αυτό δεν ήταν απλώς νοσηρό ενδιαφέρον. Αυτό που εξερευνούσαν θεωρητικώς ήταν η
ταχύτητα του ήχου συνδυασμένη με την εκτίμησή τους για ό,τι ήδη γνώριζαν σχετικά με το
ανθρώπινο νευρικό σύστημα και τον εγκέφαλο.
Αργότερα στην ίδια συνεδρίαση, κάποιος άλλος έθεσε ένα ερώτημα βαλλιστικής:
Κατά πόσον η σφαίρα που εξέρχεται από την κάννη του όπλου κάνει μεγαλύτερη ζημιά την στιγμή
της εξόδου ή και κατά την κάθοδό της η ζημιά είναι στα ίδια επίπεδα.
Και «αποφασίσθηκε καταφατικά, ότι είναι περίπου ίδια».
Μετά από τέτοιες ανατριχιαστικές λεπτομέρειες, οι Αδελφοί συζήτησαν (και προφανώς
δοκίμασαν) την νέα συνταγή σούπας του Αδ. Hellot.
Μιλώντας για αναψυχή θυμάται κανείς μια σειρά διαλέξεων (ήταν άραγε και πρακτικές
επιδείξεις ;) που έδωσε ένας επισκέπτης ο Dr William Graeme (ιθύνων μέλος της “Λέσχης
Καμπαλά” του Bryom) για το δημοφιλέστατο θέμα της ζυθοποιίας και της ζυμώσεως
αλκοολούχων ποτών. Άρχισε την παρουσίαση την 17η Νοεμβρίου 1735 με
μια μελέτη ενός πολύ περίεργου θέματος, της ζυμώσεως, στην οποία ισχυρίσθηκε ότι όλα τα
οινοπνευματώδη και ποτά βρίσκονται στο φυτικό βασίλειο και υπέδειξε ποιά είναι τα φυτά και
υποσχέθηκε να συνεχίσει με το θέμα αυτό τον επόμενο μήνα…
Τήρησε τον λόγο του και συνέχισε την «πρωτοποριακή του διάλεξη για τη ζύμωση» την 15η
Δεκεμβρίου. Υπήρξε και τρίτη συνέχεια (15 Νοεμβρίου 1736), αλλά είναι άγνωστο αν
ομιλητής ήταν και πάλι ο άξιος Dr. Graeme.
… και στην Στοά της Φιλίας
Μια άλλη παλιά Λονδρέζικη Στοά, η οποία ευτυχώς διαθέτει κάποια Βιβλία Πρακτικών αυτής
της δημιουργικής περιόδου (δεκαετίες 1730 και 1740), είναι η Στοά της Φιλίας (σήμερα αρ. 6).
Τα αρχεία αυτά συχνά αναφέρονται στις συνεδρίες της Στοάς ως “συνδιασκέψεις”. Το εύρος
των θεμάτων που συζητούσαν είναι επίσης αποκαλυπτικό και για πρώτη φορά εντοπίσθηκε
από εμένα.
Οι αναφορές του Γραμματέα για τα συγκεκριμένα γεγονότα στα Βιβλία Πρακτικών της Στοάς,
δείχνουν μέχρι πού μπορούσαν να φθάσουν τα μέλη αυτής της Στοάς για να διατηρήσουν αυτό
που ήταν καθαρά παγιωμένο έθιμο στην παράδοσή τους. Όπως και στις συζητήσεις της Στοάς
“Τhe Old King’s Arms”, δεν υπάρχει καταχωρημένη κάποια ειδική ανακοίνωση πριν την
καταχώρηση της ομιλίας. Είναι φανερό ότι ο Γραμματέας υπέθετε ότι η προγραμματισμένη
διάλεξη ήταν μέρος της συνηθισμένης διαδικασίας της Στοάς και δεν ζήτησε κάποια εξήγηση
ή αιτιολόγηση.
Περισσότερο σημαντικό όμως από αυτό, είναι ο τρόπος που οι αδελφοί κανόνιζαν ώστε
το θέμα που επρόκειτο να συζητηθεί να είναι εκ των προτέρων γνωστό στα μέλη. Κατήρτιζαν
πρόγραμμα για τους ιδίους και για τους επισκέπτες (π.χ. 13 Μαρτίου 1737). Και δεν ήταν
καθόλου ευχαριστημένοι αν συνέβαιναν γεγονότα που ανέτρεπαν το πρόγραμμά τους. Για
παράδειγμα υπάρχει μια μάλλον σαρκαστική αναφορά (10 Νοεμβρίου 1740) στον «Αδ.
Waddington ο οποίος δεν προσήλθε για την πολυαναμενόμενη διάλεξή του και δεν προσήλθε
ούτε απόψε ...». Λίγους μήνες αργότερα (22 Φεβρουαρίου 1741), όταν είχε κανονισθεί ένα
μέλος, κάποιος Αδ. Thomas Wagg, να κάνει κάποια ομιλία, αυτός δεν εμφανίσθηκε. Ο
Γραμματέας μπήκε στον κόπο να καταγράψει μια φανερά έντονη παράθεση απόψεων για τον
απρόθυμο ομιλητή.
Αυτή η Στοά είχε υιοθετήσει κανόνα σχετικά με τις διαλέξεις και σειρά ποινών για τους
ομιλητές που δεν παρουσιαζόταν. Αυτό δείχνει την σημασία που έδιναν σε αυτές τις
διαλεκτικές συζητήσεις.
Ο Αδ. Wagg, όποιος και αν ήταν αυτός, (κάποιος που η νυχτερινή παρουσία του στον Πύργο
του Λονδίνου είχε διαταχθεί από υψηλότερη αρχή), ανεκλήθη στην τάξη και παρουσιάσθηκε
στην επομένη συνεδρία της Στοάς (8 Μαρτίου 1741), όπου έδωσε «μια πολύ ωφέλιμη και
ψυχαγωγική διάλεξη». Μίλησε για «την κατάσταση του χρήσιμου για την οικοδομή μετάλλου,
του σιδήρου, από το ορυκτό που βγαίνει από τη γη μέχρι την κατεργασία του, ώστε να γίνει
εύπλαστο και κατάλληλο για πολλές χρήσεις». Ίσως να εργαζόταν στην κατασκευή κτηρίων,
διότι ο Γραμματεύς σημείωσε ότι τους ανέφερε «διάφορες πρακτικές των τεχνιτών και τους
εξήγησε διαφορές σε τεχνικούς όρους και σε εφαρμογές του χάλυβα και του σιδήρου για
διάφορες χρήσεις».
Αυτό δείχνει την νόμιμη εισαγωγή μη-τεκτονικής εμπειρίας στα δρώμενα της Στοάς. Επίσης
δείχνει καθαρά ότι οι Ελευθεροτέκτονες θεωρούσαν τις τεκτονικές συναντήσεις σαν μέρος της
καθημερινής τους εμπειρίας. Δεν διεχώριζαν τις πρακτικές από τις τεκτονικές τους ασχολίες.
Το περιστατικό αυτό είναι ακόμα ένα καλό παράδειγμα του πραγματισμού του 18ου αιώνα. Η
έμφαση εδίδετο στις πρακτικές οικοδομικές διαδικασίες και στις πραγματιστικές εφαρμογές
τών τότε γνώσεων μεταλλουργίας.
Μία παλιότερη διάλεξη (8 Μαΐου 1738) σχετική με «τη φύση των πετρωμάτων και την
αποτελεσματικότητά των» συνοδεύθηκε από επίδειξη δειγμάτων από τον ομιλητή (κάποιον Αδ.
Jackson), ο οποίος «έτσι επέδειξε αρκετά φυσικά αξιοπερίεργα». Ο Γραμματέας κατέγραψε με
λεπτομέρειες πως ο Αδ. Jackson,
επέδειξε αρκετά βότσαλα στην καρδιά των οποίων ήταν ορατοί με τη βοήθεια μικροσκοπίου
αρκετοί εξάεδροι κρύσταλλοι αναμεμιγμένοι με ένα μίγμα που φαινόταν σαν κρυσταλλοποίηση
διαφορετικού είδους και η οποία όντας καφέ χρώματος ανεδείκνυε τα υπόλοιπα ...
Έτσι στο πάνω δωμάτιο μιάς ταβέρνας του Λονδίνου που χρησιμοποιείτο από μία Στοά, όχι
μόνο υπήρχε έκθεση δειγμάτων, αλλά και τουλάχιστον ένα μικροσκόπιο, ώστε οι
συναθροισμένοι Αδελφοί να παρατηρούν μόνοι τους τις εσωτερικές κρυσταλλικές δομές των
πετρωμάτων. Ο Γραμματεύς συνέχισε δίνοντας αναφορά για την εκτέλεση από τον Αδ.
Jackson μιάς σειράς πειραμάτων μέσα σε αυτό το δωμάτιο:
έδειξε ότι η σύγκρουση της τσαμκακόπετρας και του χάλυβα έλιωνε τα άτομα του χάλυβα και τα
ξεχώριζε σε σφαιρίδια λιωμένου μετάλλου. Απέδειξε ότι τίποτε δεν μπορεί να κόψει ένα διαμάντι
παρά μόνο σκόνη διαμαντιού. Αλλά ότι το γυαλί είναι φθαρτό και παρουσίασε ένα δείγμα που
είχε πάρει από παράθυρο καθεδρικού ναού, το οποίο φαινόταν να είναι αδρό και ανομοιογενές
αντίθετα με την επικρατούσα άποψη.
Αυτό είναι εμπειρισμός του 18ου αιώνα εν δράσει μέσα στον χώρο μιάς Στοάς. Οι
Ελευθεροτέκτονες χρησιμοποιούσαν την επιστήμη για να απορρίψουν πράγματα που υπέθετε
η κοινή λογική, ή τουλάχιστον αυτά που πίστευαν οι άνθρωποι σχετικά με τα φαινόμενα,
βασισμένοι απλά σε αυτά που έβλεπαν με τα μάτια τους.
Υπήρξε ακόμα και ανατομία κάποιο βράδυ (14 Αυγούστου 1739) όταν το υπό εξέτασιν θέμα
ήταν η δομή του ανθρώπινου ματιού. Ο ομιλητής «θεώρησε απαραίτητο να επεξηγήσει τη
μέθοδο της Οράσεως» και
έδειξε στους αδελφούς τόσο με μηχανές όσο και με ένα πραγματικό μάτι ότι τα αντικείμενα
αντιστρέφονται πάνω στον αμφιβληστροειδή, ο οποίος τα μεταφέρει στο οπτικό νεύρο και
σχηματίζεται η σαφής όραση.
Για ακόμα μία φορά φεύγουμε προς στιγμήν από ένα ακόμα υπερώο ταβέρνας όπου έτυχε να
συνεδριάζει μια Στοά και μεταφερόμαστε, μεταφορικά τουλάχιστον, σε ένα προσωρινό
επιστημονικό εργαστήριο.
Την 11η Αυγούστου 1740 ένα μέλος έθεσε το ερώτημα κατά πόσον ο Ήλιος ή η Γή είναι αυτό
που κινείται για να δώσει ή να πάρει φώς για τον εργαζόμενο Τέκτονα και ακολούθησε ζωηρή
συζήτηση. Ως εκ τούτου την 24η Νοεμβρίου 1740, ένας από τους Επόπτες, κάποιος Αδ.
Waddington, παρουσίασε την «πολυαναμενόμενη διάλεξή του» δίνοντας συνέχεια στην
προηγηθείσα συζήτηση και
με μεγάλη ευφυία και λογική δύναμη απέδειξε ότι η θέση της Γής είναι ανάμεσα στις τροχιές της
Αφροδίτης και του Άρη και συνεπώς δεν μπορεί να είναι το κέντρο του Σύμπαντος.
Προφανώς το θέμα ήταν δημοφιλές και ο ομιλητής σίγουρα ήταν καλός γνώστης του
αντικειμένου διότι ο Γραμματεύς σημείωσε:
όλη η ομήγυρις ευχαριστήθηκε και ωφελήθηκε πολύ από αυτή την πολύ καλή παρουσίαση.
Υπάρχουν αρκετά αξιοπρόσεκτα σημεία που προκύπτουν από το γεγονός αυτό. Πρώτον, η
Αστρονομία προφανώς ήταν πολύ συμβατή με τα ενδιαφέροντα των Αδελφών. Αυτό σίγουρα
δεν είναι αναπάντεχο στην εποχή του “Νευτωνισμού”. Δεύτερον, η επακριβής χρήση της
λέξεως “ωφελήθηκε”. Οι Aδελφοί συναθροίζονταν τακτικά στη Στοά για να βρούν ή να
προκαλέσουν μεταξύ τους βελτίωση μέσω πνευματικής διεγέρσεως –και το θέμα μπορούσε να
είναι οποιοδήποτε. Τρίτον, υπήρχε σαφής έμφαση, τουλάχιστον στην αναφορά του
συγκεκριμένου Γραμματέα στην «μεγάλη ευφυία και λογική δύναμη», ως αξιοσέβαστων
ιδιοτήτων. Αυτές ήταν πνευματικές αρετές που υποστήριζαν αυτοί οι διάδοχοι του Νεύτωνα
τον 18ου αιώνα. Η έμφαση είναι καθαρά στην επαγωγική σκέψη, στην λογική έρευνα με
μοναδικό σκοπό την ατομική βελτίωση. Ήταν όμως επίσης μια ανεπιφύλακτα συλλογική
συνεταιρική επιχείρηση –που γινόταν μέσα σε μια Στοά, ένα συνεταιρικό, εθελοντικό σώμα
ανδρών.
Σε αυτή την Στοά, φαίνεται ότι η έμφαση δινόταν στις επιστήμες. Δεν υπήρχαν σχεδόν
καθόλου διαλέξεις με ιστορικά θέματα – σύγχρονα ή κλασσικά. Παρ’ όλα αυτά η ιστορία
εξυπηρετείτο (μερικώς) από την ανάγνωση και τη συζήτηση κεφαλαίων της τελευταίας
εκδόσεως της Αρχιτεκτονικής του Palladio στην οποία ήταν συνδρομητές.
Ήταν τέτοια η επιστημονική κλίση των ερευνητών αυτών που ακόμα και όταν συζητούσαν για
τον Palladio δεν ξέφευγαν από την τάση να ασχοληθούν με την Φυσική Φιλοσοφία. Έτσι, όταν
την 10η Οκτωβρίου 1743 άρχισαν την βραδιά με την ανάγνωση του τμήματος της
Αρχιτεκτονικής που ασχολείται με τη θεμελίωση των οικοδομών, ο τότε Σεβάσμιος, που
ασχολείτο με την συντήρηση αγωγών στο Βασιλικό Γραφείο Συντηρήσεως, έκανε «πολλές
καλές παρατηρήσεις» για τις θεμελιώσεις καθώς αυτά τα αρχιτεκτονικά στοιχεία «αρχικά θα
πρέπει να είχαν θεωρηθεί μέρος της γνώσεως της οποίας είναι τόσο εξέχων κάτοχος». Για μια
ακόμα φορά, ο έξω κόσμος με τον πραγματισμό του και τις έγνοιες που βασίζονται στα
γεγονότα, εισέρχεται στα δρώμενα της στοάς και χρησιμοποιείται για να βελτιώσει τις
τεκτονικές διαδικασίες: δηλαδή τις συζητήσεις τις οποίες θεωρούσαν ως νόμιμες
δραστηριότητες με τις οποίες θα μπορούσαν να ασχοληθούν μέσα στην Στοά.
Οι βιβλιοθήκες κάποιων Άγγλων ελευθεροτεκτόνων του 18ου αιώνα και τεκτονικές
συνδρομές σε βιβλία
Αναφορές σε Βιβλία Πρακτικών ότι Στοές γίνονται συνδρομητές σε εκδόσεις και ότι μέλη
Στοών και «Λεσχών» γράφουν βιβλία και/ή τα συζητούν, μας οδηγεί στη σκέψη ότι οι
Ελευθεροτέκτονες αγόραζαν βιβλία για τις δικές τους βιβλιοθήκες. Η κατανόηση των
πολιτισμικών ασχολιών των Άγγλων Ελευθεροτεκτόνων μπορεί να επιτευχθεί με την
προσεκτική εξέταση του περιεχομένου των βιβλιοθηκών τους. Μια προκαταρκτική έρευνα των
διαθεσίμων καταλόγων μελών της Μεγάλης Στοάς και της Βασιλικής Εταιρείας και
χρησιμοποιώντας τον κατάλογο πωλήσεων βιβλίων που εξέδωσαν οι Mattingly και Burnett
μου επέτρεψαν το 2003να καταρτίσω ένα αρχικό δείγμα 34 αδερφών οι οποίοι κατείχαν
βιβλιοθήκες.
Δεν είναι ακόμα γνωστό αν γενικά οι Στοές ή γνωστοί Ελευθεροτέκτονες μπήκαν ποτέ στον
κόπο να γίνουν συνδρομητές σε άλλες μη τεκτονικές εκδόσεις που γράφηκαν ή εντάχθηκαν σε
συλλογές από Ελευθεροτέκτονες. Αυτό θα μπορούσε να αποδειχθεί μια ιδιαίτερα
ενδιαφέρουσα γραμμή έρευνας. Έκανα μια δοκιμαστική αρχή εντοπίζοντας τις συνδρομές δύο
διακεκριμένων και πολύ ενεργών Ελευθεροτεκτόνων του Martin Folkes και του Richard
Rawlinson που ήταν και οι δύο Εταίροι της Βασιλικής Εταιρείας. Αυτή η προκαταρκτική
καταγραφή των συνδρομών τους για μια περίοδο περίπου 50 ετών, η οποία περιλαμβάνει μη
τεκτονικά έργα από συγγραφείς που ήταν Ελευθεροτέκτονες και άλλους οι οποίοι δεν ήταν
Τέκτονες, παρουσιάζει ένα αριθμό από ενδιαφέροντα στοιχεία. Λαμβάνοντας υπόψη τις
ιστορικές προτιμήσεις και των δύο, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι όλων των ειδών τα
ιστορικά βιβλία κατέχουν εξέχουσα θέση σε αυτόν τον κατάλογο (με περίπου 60 τίτλους).
Αντιπροσωπεύονται όμως κι άλλα θέματα:
Θέμα Αριθμός Τίτλων
Εκκλησιαστική Ιστορία, Θεολογία, Φιλοσοφία 22
Επιστήμη, Φυσική Φιλοσοφία, Μαθηματικά 13
Τοπογραφία, Φυσική Ιστορία 12
Κλασσική Φιλολογία 07
Σύγχρονη Φιλολογία 07
Τέχνη, Αρχιτεκτονική 04
Απομνημονεύματα 02
Επίλογος
Υπάρχουν και άλλα πεδία στα οποία θα ήταν χρήσιμη περαιτέρω έρευνα για την περιγραφή
του ιδεολογικού κλίματος που παρέσχε υλικό για τις διαλέξεις του Preston: οι κατάλογοι
συνδρομητών βιβλίων, οι βιβλιοθήκες τις οποίες κατείχαν ο σύγχρονοί του Ελευθεροτέκτονες.
Ανακαλύπτοντας ποιά άτομα και ποιές Στοές γράφονταν συνδρομητές σε ποιές εκδόσεις θα
βοηθούσε στο να έχουμε ενδείξεις για τις αναγνωστικές τους συνήθειες.
Οι καταστάσεις των Στοών του 18ου αιώνα – μερικές από τις οποίες υπάρχουν ακόμη– μπορεί
να περιέχουν τα βιβλία που αγοράστηκαν και τα οποία υποθέτουμε ότι δανείστηκαν τα μέλη
τους. Έτσι, οι κατάλογοι των Στοών μπορούν να παράσχουν επιβεβαίωση για τα βιβλία που
πραγματικά χρησιμοποιήθηκαν μέσα στις Στοές.
Μέχρι σήμερα σχετικά μικρός αριθμός βιβλιοθηκών τις οποίες κατείχαν σύγχρονοι του Preston
έχουν βρεθεί. Απομένει πολλή εργασία να γίνει στους καταλόγους αυτών των βιβλιοθηκών.
Με αρκετό χρόνο και την κατάλληλη εφαρμογή θα μπορούσε να φταχθεί μια πολύ χρήσιμη
βάση δεδομένων με τους τίτλους. Από αυτήν μπορούμε να αρχίσουμε να έχουμε κάποια γενικά
συμπεράσματα σχετικά με τις διανοητικές επιδιώξεις των ιδιοκτητών τους. Αν μπορούσαμε να
βρούμε κάποια από τα ίδια τα βιβλία και υπήρχαν σημειώσεις στα περιθώριά τους, αυτές θα
παρείχαν επιπλέον ενδείξεις για τα πολιτισμικά τους ενδιαφέροντα και τον τρόπο σκέψης.
Η εξέλιξη από τον σχετικό πρωτογονισμό της Ελευθεροτεκτονικής, που υπήρχε πριν από το
1723, στο πλήρως ολοκληρωμένο σχέδιο του Preston ήταν αξιομνημόνευτη όσο και γρήγορη.
Οι διαφορές μεταξύ των δύο υποκειμένων ιδεολογιών είναι τεράστιες.
Κάτι δραματικό θα πρέπει να είχε συμβεί στις πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα το οποίο
επηρέασε τόσο πολύ τον κοινωνικό τρόπο σκέψης και το οποίο προκάλεσε την ανάπτυξη
καταστάσεων οι οποίες με τη σειρά τους επέτρεψαν και ενθάρρυναν αυτό το είδος ανάλυσης:
Μια ανάλυση που θεωρήθηκε αποδεκτή και έγινε στην πραγματικότητα αποδεκτή από τους
αδερφούς στην Αγγλία προς το τέλος του 18ου αιώνα.
Αυτό το «κάτι» ήταν ένα κοινό νήμα ενεργοποίησης και μετασχηματισμού των Νευτώνειων
συσχετισμών: Ένα νήμα που φαίνεται ότι διέτρεξε την Ανοβεριανή Κοινωνία ταυτόχρονα σε
πολλά επίπεδα. Μπορούμε να δούμε αυτό το νήμα μέσα από ορισμένους διάσημους
Ελευθεροτέκτονες –στις σχέσεις τους με διάφορους οργανισμούς (όπως η Βασιλική Εταιρεία,
η Εταιρεία Αρχαιοτήτων κτλ), τις προσωπικές τους σχέσεις με τον ίδιο τον Νεύτωνα, την
συμμετοχή τους σε ομάδες συζήτησης οι οποίες εστιάζονταν στον “Νευτωνισμό” στην
ευρύτατη έννοιά του, και σε σχεδόν τυχαία ημιτεκτονικά θέματα – όλα αυτά τα στοιχεία
επιδρούσαν το ένα στο άλλο. Αυτό που επίσης είναι εντυπωσιακό είναι ότι οι ομάδες ή οι
εταιρείες μέσα στις οποίες λειτουργούσαν σε καθημερινή βάση δεν εθεωρούντο και δεν
αντιμετωπίζονταν από αυτούς σαν “διακριτές μονάδες”. Υπήρχαν κοινά μέλη σε αυτές τις
διανοητικές υπο-ομάδες και όλοι μαζί βοήθησαν να δημιουργηθεί το περιβάλλον της
συνεχιζόμενης διανοητικής και πολυθεματικής έρευνας σε κοινωνικές ομάδες –ένα είδος των
οποίων ήταν οι πρώιμες Τεκτονικές Στοές– οι οποίες με τη σειρά τους βοήθησαν τελικά τον
Preston και τους ενθουσιώδεις συντρόφους του να διαμορφώσουν το επιμελές σχέδιό τους στις
Διαλέξεις τους.
Trevor Stewart
